Veel mensen willen er niet aan dat ze doof worden. Van alle redenen waarom mensen hun huisarts bezoeken, staat een verminderd gehoor ongeveer op de honderdste plek. Jammer, want gehoorverlies heeft een grote impact op je kwaliteit van leven, en er is van alles aan te doen.
tekst: Diana de Veld
Wie ouder wordt, gaat slechter horen. Van de 70-jarigen blijkt 50% al in aanmerking te komen voor een hoortoestel. Maar terwijl de een op zijn negentigste nog best goed hoort, is de ander op z’n zestigste al hardhorend. Waarom verschilt dat zo? ‘Dat heeft onder andere te maken met de blootstelling aan geluid’, antwoordt audioloog en klinisch fysicus dr. Jan de Laat (LUMC). ‘Je leven lang hoor je geluid – soms te hard. Dan gaan er wat trilhaartjes in je binnenoor kapot. Die schade telt op. Dus als je veel lawaai hebt gehoord, zelfs al was je toen nog jong, dan ben je misschien op je 60ste al toe aan een gehoorapparaat.’
Ook het verouderen zelf doet je gehoor geen goed. ‘Je aderen kunnen gaan verkalken, je weefsels worden minder elastisch, je zenuwen en spieren gaan achteruit’, somt De Laat op. ‘Al die onderdelen zitten ook bij je oor, dus daar heeft je gehoor last van. Heb je vaak oorontstekingen gehad, dan kan je gehoor nog sneller achteruitgaan. Erfelijke aanleg speelt ook mee.’
Hersentraining
De laatste jaren werd bekend dat slechter horen verband houdt met dementie. ‘Onderzoek bij grote groepen mensen liet zien dat je dementie een klein beetje kunt uitstellen door op tijd voor je gehoor te zorgen’, licht De Laat toe. ‘Bijvoorbeeld door een gehoorapparaat te nemen.’ Er zijn wel theorieën over hoe dat komt. ‘Luisteren doe je ook met je brein’, zegt neuropsycholoog prof. Sophia Kramer (Amsterdam UMC). ‘En hoe slechter je hoort, hoe harder je hersenen moeten werken. Als je niet alle woorden verstaat, moeten je hersenen de rest invullen. Dat kost veel energie en zorgt ervoor dat je brein minder ruimte heeft voor andere taken, zoals onthouden wat iemand gezegd heeft.’ Maar als mensen echt heel weinig horen, dan speelt er nog een ander fenomeen. Kramer: ‘Als je geen gesprekken meer meekrijgt, dan missen je hersenen prikkels en training waardoor ze achteruit gaan.’ De Laat: ‘Communiceren is gymnastiek voor de hersenen, net als muziek. Het lijkt erop dat mensen die van jongs af aan actief met muziek bezig zijn, gemiddeld ook wat later last van dementie krijgen.’
Niet alleen slecht verstaan
Kramer deed veel onderzoek naar de impact van slecht horen op het dagelijks leven. ‘Er spelen verschillende aspecten mee. Een heel belangrijk onderdeel is natuurlijk het verstaan van spraak. Communicatie is onmisbaar voor mensen. Sommige slechthorenden kunnen nog redelijk goed verstaan, anderen niet, of alleen als er geen omgevingsgeluiden zijn. Verder hebben mensen er last van als ze geen richting meer kunnen horen – dat gebeurt als het ene oor veel slechter functioneert dan het andere. Vervelend in het verkeer, of als iemand iets roept – welke kant moet je op kijken? Tot slot is het heel onaangenaam als je geluiden niet kunt onderscheiden’, vervolgt Kramer. ‘Je hoort een geluid maar weet niet wat het is. Gaat er iets kapot? Moet je vluchten? Of is het gewoon de vaatwasser?’
Hoe slechter mensen horen, hoe meer last ze hebben van eenzaamheid, depressie, angst en stress, blijkt uit ander onderzoek. ‘Jongeren die slechthorend zijn, lopen het vaakst tegen die eenzaamheid aan’, zegt ze. ‘Zij bouwen nog relaties op, terwijl mensen van middelbare leeftijd al een netwerk om zich heen hebben verzameld. Angst en stress zie je ook nog veel op middelbare leeftijd, vooral doordat slechthorenden op het werk moeite hebben om het tempo bij te benen.’
Vermoeiend
Voor alle leeftijden geldt: minder horen maakt alles vermoeiender, zelfs als je een gehoorapparaat draagt. ‘Ik heb daar veel onderzoek naar gedaan’, vertelt Kramer. ‘Slechthorende mensen moeten vaker rusten om hun brein te laten bijkomen van het harde werken.’ Niet iedereen weet dat die vermoeidheid met het horen te maken heeft. ‘Maar het is belangrijk om je daar wel van bewust te zijn. Dan kun je ook bewust je energie verdelen, bijvoorbeeld door gehoorbelastende taken in de ochtend te plannen, wanneer je nog fit bent.’
Hoortoestel
Een gehoorapparaat voegt absoluut veel toe aan de kwaliteit van leven, benadrukken De Laat en Kramer. Het heeft z’n beperkingen – op een drukke receptie blijft het bijvoorbeeld lastig om een gesprek te volgen. Maar de technologie staat niet stil. ‘Het is tegenwoordig allemaal sneller en kleiner, waardoor je steeds meer technieken in zo’n apparaatje kunt toepassen’, zegt De Laat. ‘Hoortoestellen zijn bijvoorbeeld steeds beter in staat om spraak te onderscheiden van omgevingsgeluid. Ze filteren het omgevingsgeluid weg, zodat je gesprekken beter kunt verstaan.’
Het is tegenwoordig ook mogelijk om je tv, mobiel of tablet rechtstreeks draadloos te koppelen aan je gehoorapparaat. En je kunt de instellingen van je hoortoestel aanpassen via je mobiel. Maar daarvoor moet je wel met technologie kunnen omgaan. Kramer: ‘Wij raden mensen daarom altijd aan om op tijd te beginnen met een gehoorapparaat. De gemiddelde zeventigjarige leert het nu eenmaal makkelijker dan de gemiddelde tachtigjarige.’
Stigma
Toch blijken veel mensen lang te wachten – eigenlijk zouden mensen tien jaar eerder een gehoorapparaat moeten aanschaffen. Hoe komt dat? ‘Vaak denken mensen dat het wel meevalt met hun gehoor’, antwoordt Kramer. ‘Het ligt aan de onduidelijke spraak van anderen, zeggen ze. Of: ik heb er zelf geen last van. Verder rust er nog steeds een stigma op. Een gehoorapparaat is iets voor oude mensen, denkt men, en niemand wil oud zijn. Brillen zijn veel meer gewoner, daar hoor je niemand over.’
Het heeft geen zin om mensen die niet willen een hoortoestel aan te smeren, weet Kramer. ‘Ze moeten zelf gemotiveerd zijn. Pas als je inziet dat je gehoor je echt dwars zit, ga je dat hoortoestel te dragen. Anders ligt het straks thuis in de kast.’ Een bezoek aan een hoorwinkel kan je bewust maken van wat je mist en wat er mogelijk is.
Goed verzekerd
Iedereen kan voor elk oor één hoortoestel krijgen in de klasse waarvoor je volgens de gehoortest in aanmerking komt. Vanuit de basisverzekering is de vergoeding voor volwassenen 75% van de aanschafprijs, mits de audicien een contract heeft met je zorgverzekeraar. Bij een aanvullende verzekering kan de vergoeding hoger zijn. Een hoortoestel valt wel onder het eigen risico. Duurdere hoortoestellen met extra functies moet je zelf betalen.
Nieuw slakkenhuis
Voor wie een hoortoestel niet genoeg doet, is er nog een andere optie: een cochleair implantaat, oftewel een elektronisch slakkenhuis. Tijdens een hersenoperatie vervangt de chirurg als het ware het eigen, kapotte slakkenhuis. Het implantaat vangt geluiden op en geeft ze door aan de gehoorzenuw. Zo kan iemand weer horen, al is het dan wel een minder rijke ervaring. ‘Een normaal binnenoor heeft ongeveer 6000 haarcellen, en een cochleair implantaat heeft maar 16 geluidspolen’, legt De Laat uit. ‘Daarom hoor je een soort robotachtig geluid waar mensen erg aan moeten wennen. Maar met training kunnen mensen er prima mee verstaan: meestal zo’n 90 tot 95 procent.’ Wie komt ervoor in aanmerking? ‘In principe iedereen die ondanks het gebruik van een gehoorapparaat minder dan 50 procent kan verstaan”, antwoordt De Laat. “Er zijn geen leeftijdsgrenzen, de oudste patiënt in het LUMC was 86 jaar. Wel moet iemand gezond genoeg zijn voor een hersenoperatie. Ook moet je in staat en bereid zijn om daarna enkele weken training te volgen. Dat is nodig om het spraakverstaan op te krikken tot die 90 of 95%.’
Onzichtbare handicap
Voor slechthorenden in Nederland is dus veel hulp beschikbaar. ‘Naast hulpmiddelen kun je bijvoorbeeld bij een audiologisch centrum, de GGMD of een coach persoonlijk advies krijgen over werken met een gehoorbeperking’, zegt Kramer. ‘Het aanbod is groot, maar als slechthorende zie je soms door de bomen het bos niet meer. Daar kunnen we nog wel een slag in maken.’
Live ondertitelen
Dankzij steeds snellere software met kunstmatige intelligentie kun je tegenwoordig gesproken tekst live laten ondertitelen. Lees met apps zoals Ava of Live Transcribe op je mobiel of tablet direct wat er om je heen gezegd wordt. Foutloos is het nog niet, maar het komt een heel eind in de buurt én wordt steeds beter. De apps verstaan vaak meerdere talen en herkennen na een tijdje ook bepaalde stemmen, zodat je ziet wie wat zegt. Ook handig: een VR-bril die gesproken tekst rechtstreeks voor je ogen laat verschijnen. Daarvoor moet je dan wel een speciale bril aanschaffen, zoals XRAI Glass. Die werkt ook in het Nederlands. De app ervan is trouwens ook te gebruiken op je mobiel of tablet, zonder bril.
Slechthorendheid is een onzichtbare handicap. ‘Daardoor gaat er te weinig aandacht naar uit’, vindt De Laat. ‘Als je kijkt naar de redenen waarom mensen hun huisarts bezoeken, dan komt een verminderd gehoor ongeveer op de honderdste plek! Terwijl we weten dat heel veel mensen ermee kampen.’ Tijd voor meer oog voor het oor!
Tips voor slechthorenden
- Vertel je gesprekspartner dat je slecht hoort, dan kan die er rekening mee houden. Probeer het niet te verbloemen door zelf voortdurend het woord te voeren of te doen alsof je alles verstaat.
- Maak het jezelf gemakkelijker: vraag of de muziek wat zachter mag, zoek een rustig plekje, zorg voor goede verlichting zodat je iemands gezicht en lichaamstaal kunt zien.
- Geef het goede voorbeeld. Spreek zelf duidelijk en rustig en wees geduldig: vraag vriendelijk om herhaling als je iets niet verstaat
- Ga in gezelschap naast iemand zitten die duidelijk praat en die je op de hoogte wil houden van het gesprek.
- Als je een gesprek verlaat omdat je het niet kunt volgen of omdat het te vermoeiend is, geef dit dan duidelijk aan. Zomaar weglopen wekt onbegrip.
Tips voor naasten
- Zorg dat de slechthorende je goed kan zien als je praat, ook al voelt dat ongemakkelijk. Benader hem nooit ongemerkt van achteren.
- Spreek langzaam en rustig, op korte afstand en zonder je mond te bedekken. Praat duidelijk, maar zonder overdreven mondbewegingen.
- Ga niet schreeuwen, het hoortoestel versterkt het geluid al en veel slechthorenden kunnen juist slecht tegen harde geluiden.
- Wees geduldig als je iets moet herhalen. Verstaat iemand het de tweede keer weer niet, probeer dan een andere omschrijving – bijvoorbeeld niet “het regent”, maar: “er valt een bui”.
- Laat iemand weten dat je gaat praten door zijn naam te noemen of hem even aan te raken. Vertel eerst wat het onderwerp is zodat de slechthorende weet waarover het zal gaan.
- Probeer iemand bij het gesprek te betrekken. Alleen zijn binnen een groep voelt soms nog eenzamer dan echt alleen zijn.
- Heb er begrip voor als een slechthorende zich terugtrekt vanwege vermoeidheid.
- Besef dat een gehoorapparaat een hulpmiddel is en geen wondermiddel.
Plotsdoof
Sommige mensen horen bijna van het ene op het andere moment opeens heel veel slechter met één oor (of heel soms met beide oren). Dit heet plotsdoofheid. Het kan door een virusinfectie komen of bijvoorbeeld door een harde knal. Hoor je opeens heel slecht? Vraag dan meteen of je in aanmerking komt voor een prednisonkuur bij de huisarts. Dan kan je gehoor soms nog herstellen. Laat je niet afschepen: elke dag vertraging verkleint de kans op gehoorherstel. Helaas zal het gehoor ook bij onmiddellijke behandeling niet altijd terugkomen. Meer info en ondersteuning: stichtingplotsdoven.nl.
‘In de kroeg kan ik gesprekken niet volgen’
Het gehoor van Marc Stotijn (75) was ooit in topvorm. ‘Ik kom uit een muzikale familie en had niet alleen goede oren, maar ook een uitstekend muzikaal gehoor’, vertelt hij. Hij deed conservatorium en werd professioneel hoboïst. ‘Met de Hoofdstad Operette speelde ik in allerlei mogelijke en onmogelijke orkestbakken. In 1995 speelden we in een orkestbak met zulk keihard geluid dat ik tinnitus opliep: ik hoor sindsdien continu een hoge, felle piep die overal doorheen klinkt. Daardoor kan ik andere dingen minder goed horen. Ik ben inmiddels de schaamte voorbij en roep vaak dat ik doof ben. Maar eigenlijk gaat het in stille omgevingen nog behoorlijk goed. Dat verandert als ik bijvoorbeeld in een kroeg zit, dan kan ik gesprekken niet volgen. Het belemmert me sociaal wel. Soms ga ik maar buiten staan, vaak volgen er dan wel een paar mensen.’ Partner Evelien (62): ‘Ik heb een zachte stem, Marc vraagt me vaak of ik harder wil praten. Dat doe ik dan, al vind het soms vermoeiend en irritant om mijn stem te forceren. Verder wil Marc de muziek en de tv wat harder dan ik.’ Marc: ‘Ik heb drie kleinkinderen waar ik gek op ben. Zij praten snel en articuleren slecht, maar als ik ze vraag om langzaam en duidelijk te praten, dan kan ik ze gelukkig goed verstaan.’
Een hoortoestel heeft Marc niet. ‘Mijn dochter maakte eens een afspraak voor me bij de audicien. Ik ging, hoewel mijn ijdelheid me dwars zat: ik zie mezelf namelijk niet als bejaarde. Maar volgens de gehoortest kwam ik er niet voor in aanmerking, waarschijnlijk omdat ik nog goed hoor in een rustige omgeving. Of misschien dacht de audicien: zo’n musicus heeft vast veel noten op z’n zang, die komt telkens terug en dat kost mij alleen maar geld. Dus laat ik maar zeggen dat het niet nodig is!’ Tot slot heeft Marc nog een paar tips. ‘Bescherm je gehoor tegen hard lawaai om gehoorproblemen te voorkomen. En als je slecht hoort, schaam je dan niet. Vertel het gewoon.’
Verschenen in Radar+, april 2024