Stel ChatGPT online een vraag en je krijgt zomaar antwoord, vaak ook nog zinnig. We hebben het over kunstmatige intelligentie (AI: artificial intelligence) dat sommige mensen doet huiveren en anderen wildenthousiast maakt. Onderzoeker Max van Duijn van de Universiteit Leiden legt uit hoe het werkt.
tekst: Diana de Veld
Toen ChatGPT eind 2022 voor het eerst online kwam, was de wereld in rep en roer. Opeens kon iedereen gebruikmaken van een intelligente chatbot die gewone mensentaal spreekt. De chatbot van het bedrijf OpenAI heeft zijn weg naar het publiek inmiddels wel gevonden. Ideeën nodig voor een kinderfeestje of pubquiz? Checken of je mailtje grammaticaal klopt? Een Engelstalig lofdicht schrijven op een gootsteenputje? ChatGPT draait z’n hand er niet voor om. In rap tempo verschijnen de prachtigste volzinnen op het scherm, met een creatieve inslag waar je u tegen zegt. En ben je toch niet helemaal tevreden, dan kun je ChatGPT gewoon vertellen dat het anders moet. Korter, langer, grappiger, eenvoudiger, of in de stijl van Maarten van Rossem… U vraagt, ChatGPT draait.
Geen mens achter het scherm
Het chatten met ChatGPT voelt zo natuurlijk dat je haast zou denken dat er een mens achter het scherm zit – iemand met het wereldrecord sneltypen op zijn naam dan. Maar zo werkt het natuurlijk niet. ‘ChatGPT is een heel groot computerprogramma, om precies te zijn een groot taalmodel’, vertelt onderzoeker dr. Max van Duijn. Hij werkt op het grensvlak van taalwetenschappen, cognitiewetenschappen en informatica bij de Universiteit Leiden. ‘Zulke grote taalmodellen bestaan achter de schermen al een paar jaar, maar ChatGPT is als eerste toegankelijk voor het grote publiek. De komende jaren zullen er ongetwijfeld meer grote taalmodellen online komen, zoals Bard van Google.’
Kunstmatige intelligentie
Een groot taalmodel is een programma dat gevoed is met heel veel teksten van onder meer webpagina’s en fora. Het model bedenkt op basis van patronen in die grote hoeveelheid tekst welke volgorde van woorden het best past bij een gestelde vraag. Het programma hoeft daarvoor de inhoud van de vraag niet te begrijpen. Een groot taalmodel, zoals ChatGPT, is een subtype van kunstmatige intelligentie (AI, artificial intelligence). Met AI wordt bedoeld dat computers, gevoed met heel veel data, leren om zelfstandig keuzes te maken. ‘Ouderwetse’ computertechnologie maakt gebruik van voorgeprogrammeerde acties, maar dankzij lerende AI kunnen computers ook taken vervullen die niet of nauwelijks zijn voor te programmeren.
Waarheid is een bijproduct
Hartstikke mooi, al die nieuwe toepassingen. Maar er zijn ook keerzijden. Zo kunnen ChatGPT en zijn toekomstige broertjes en zusjes niet álles, hoe intelligent ze ook lijken. ‘Een groot taalmodel is geoptimaliseerd om grammaticaal kloppende zinnen te maken die passen in de context’, legt Van Duijn uit. ‘Maar dat betekent niet dat de chatbot even goed is in andere dingen, zoals waarheidsvinding. Waarheid is voor ChatGPT niet meer dan een bijproduct.’ Met andere woorden: een groot taalmodel levert lang niet altijd betrouwbare feiten. Hoewel het ook vaak goed gaat, kan zo’n programma soms “hallucineren”, oftewel: het komt met de grootst mogelijke onzin aanzetten. Dan beweert ChatGPT bijvoorbeeld dat Gouda een Friese stad is die bekend staat om zijn kaasmarkt. Vertel je hem dat dat niet klopt, dan reageert de chatbot uiterst beleefd: ‘Je hebt gelijk, mijn excuses voor de verwarring. Gouda is inderdaad geen Friese stad.’ Vooruit, kan gebeuren, denk je dan vergoelijkend. Totdat hij toevoegt dat hij eigenlijk Alkmaar bedoelde! Leerpunt: feitjes afkomstig van ChatGPT moet je altijd checken. Of beter nog: gebruik ChatGPT alleen waar het voor bedoeld is, namelijk het produceren van foutloos geformuleerde tekst.
Losgekoppelde capaciteiten
‘Het lastige is dat we gewend zijn dat mensen die zulke mooie zinnen maken, intelligente wezens zijn met verstand van zaken’, merkt Van Duijn op. ‘Maar bij grote taalmodellen zijn die capaciteiten volledig losgekoppeld. Oftewel: als een AI op één terrein geweldig functioneert, dan zegt dat niets over zijn capaciteiten op een ander terrein.’ Daarom kun je ook niet zomaar testjes die voor mensen bedoeld zijn loslaten op AI. ‘Als je bij kinderen test of ze zich goed in anderen kunnen verplaatsen, dan zegt de uitkomst iets over hun ontwikkeling. We kunnen er bijvoorbeeld uit afleiden of een kind al kan liegen. Maar bij grote taalmodellen zegt zo’n uitslag vooral iets over hoe goed het programma die test kan maken. We weten op dit moment nog niet wat dit zegt over wat het verder kan.’
Nare kanten
Van Duijn maakt zich verder zorgen om de ethische aspecten van grote taalmodellen. ‘Bijvoorbeeld de slechte arbeidsomstandigheden van de mensen die ChatGPT hebben getraind.’ Mensen?! Maar AI is toch zelflerend? ‘Voor een deel. Je hebt alsnog heel veel menselijke input nodig om te checken of de zinnen die zo’n model produceert grammaticaal kloppen en binnen de context passen. Verder is het model bijgestuurd om te voorkomen dat hij racistische of smerige taal uitstoot. Jarenlang hebben vele werknemers uit lagelonenlanden zoals Kenia dag in dag uit gesprekken met ChatGPT en z’n voorlopers gevoerd om de software te verbeteren.’ Oei, dat klinkt wel erg slecht. ‘En daar komt bij dat er enorme hoeveelheden energie gebruikt worden om een groot taalmodel te trainen en draaiend te houden.’ Dat is natuurlijk niet wat we kunnen gebruiken met de huidige klimaatcrisis. ‘Maar daar staat tegenover dat andere toepassingen, zoals Google, óók heel veel energie opslurpen.’
Hoe zit het met privacy?
Sommige mensen noemen privacy van de gebruikers van ChatGPT als een gevaar. Hoe denkt Van Duijn daar over? ‘We weten dat OpenAI, het bedrijf achter ChatGPT, de toepassing gratis beschikbaar heeft gesteld om twee redenen: het creëren van een hype, maar ook het verder verbeteren van het model. Met andere woorden, ChatGPT leert van jouw input als gebruiker. Hoe dat precies werkt, weten we niet.’ Maar blijven de gegevens die jij deelt met ChatGPT dan wel privé? ‘Ik adviseer mensen altijd om online heel voorzichtig zijn met je privacy, dus ook bij deze grote taalmodellen. Al is er op dit moment geen reden om aan te nemen dat jouw feitelijke informatie bewaard blijft. Zo’n groot taalmodel leert namelijk op een abstracter niveau.’
Vertalen en samenvatten
Ondanks zijn kritische kanttekeningen ziet Van Duijn zeker de potentie van grote taalmodellen. ‘We wilden al heel lang natuurlijke gesprekken kunnen voeren met machines, en dat is nu gelukt’, zegt hij. En wat hebben we daar in praktijk aan? ‘Heel veel! Denk bijvoorbeeld aan vertalen, dat kan ChatGPT heel goed. Misschien niet op literair niveau, maar wel voor alledaags gebruik. Je kunt probleemloos communiceren met iemand uit Thailand, straatnamen of menukaarten in Japan laten vertalen, en ga zo maar verder.’ Ook het werken met de computer zal makkelijker worden door grote taalmodellen. ‘Ik verwacht dat Microsoft ChatGPT betaald zal gaan aanbieden bij Office 365. Dan kun je Word bijvoorbeeld stukken tekst automatisch laten samenvatten, of zelf een inleiding en conclusie laten schrijven. De spraakassistent zal ook beter worden.’
OpenAI op school
Verder denkt Van Duijn aan toepassing in het onderwijs. ‘Laat een groot taalmodel opdrachten van leerlingen nakijken en feedback geven, dan houdt een docent weer tijd over voor andere taken, zoals het coachen en inspireren van leerlingen. Al moet je je wel eerst afvragen of je zo’n fout bedrijf als OpenAI je school binnen wilt laten, en of je oké bent met die grote energieconsumptie. Maar dat laatste geldt ook voor de Chromebooks die je op heel veel scholen ziet.’ Interessant is dat in de media vooral veel zorgen klinken over leerlingen die ChatGPT hun huiswerk laten maken, waardoor ze zelf niks leren. ‘Ik verwacht dat dit soort AI zal leiden tot een wedergeboorte van oude vaardigheden, zoals mondeling presenteren en argumenteren. We zullen misschien terug moeten naar mondelinge of handgeschreven examens, in elk geval gedeeltelijk.’ Overigens is het zeer de vraag of ChatGPT gratis blijft. Als het geld kost, zullen scholieren misschien toch liever zelf aan het werk gaan.
Je baan kwijt…
Grote taalmodellen kunnen onze maatschappij drastisch hervormen, klinkt het vaak. Hoe denkt Van Duijn daarover? ‘Ik ben altijd sceptisch als het gaat om vermeende grote veranderingen op korte termijn. Natuurlijk maken grote taalmodellen onze communicatie met technologie makkelijker – vergelijk de site van de Belastingdienst maar eens met ChatGPT. Maar de koppeling van AI aan de echte wereld is nog niet zo makkelijk. Die zelfrijdende auto is er nog steeds niet, en ook productiemedewerkers blijven voorlopig nog nodig.’ Welke beroepsgroepen moeten zich wel zorgen maken? ‘Mensen die werken in de informatietechnologie en -verwerking. Illustrators zullen het ook zwaar krijgen. Niet door ChatGPT maar door applicaties als Dall-E, een AI die prachtige illustraties kan maken. Maar zoals de komst van de fotografie ervoor zorgde dat de schilderkunst zich in een andere richting ontwikkelde, zal het illustratorvak op de langere termijn waarschijnlijk ook een nadere weg inslaan. Een weg waarin het routinewerk kan worden overgelaten aan computers.’
Hoe gebruik je ChatGPT?
ChatGPT kun je zowel via het internet gebruiken als via de ChatGPT-app (op het moment van schrijven alleen nog voor iPhones). Online vind je ChatGPT op chat.openai.com. Maak een gratis account aan en je kunt meteen gaan chatten. ChatGPT heeft een geheugen tot ongeveer 20 antwoorden. Je kunt dus voortbouwen op je eerdere conservatie, maar alleen tot op zekere hoogte. Verder wijst het zichzelf. En kom je ergens toch niet uit? Dan kan ChatGPT je daar vast bij helpen.
Verschenen in Radar+, augustus 2023