De Waardenladder helpt zorgteams in de ouderenzorg om in complexe situaties ethisch verantwoorde keuzes te maken over vrijheid en veiligheid bij mensen met dementie. De onderzoekers die dit project uitvoerden kregen op 11 juni een ZonMw Parel.
tekst: Diana de Veld
Wat was de aanleiding voor jullie onderzoek?
Peter Hoekstra: ‘Een belangrijke aanleiding was de komst van de Wet zorg en dwang (Wzd) in 2020, die streeft naar minder dwang en meer vrijheid voor onder meer mensen met dementie. Binnen het lerend netwerk Vrijheid en veiligheid probeerden wij zorgorganisaties te ondersteunen om vanuit het gedachtegoed van de nieuwe wet met dilemma’s om te gaan.’
Dorothea Touwen: ‘In de zorg voor mensen met dementie is dit een dagelijks thema: wanneer weegt vrijheid zwaarder dan veiligheid? En hoe neem je daarin het perspectief van de cliënt, de naasten én de zorgverleners mee? De Waardenladder helpt om die vragen samen te onderzoeken.’
Hoe gaan mensen met De Waardenladder aan de slag?
Touwen: ‘Het is een praktische, laagdrempelige tool in de vorm van een spel. Je bespreekt een concrete casus – bijvoorbeeld mevrouw Jansen, een bewoner met dementie. In kleine groepjes van zorgmedewerkers kiest ieder een aantal uitspraken uit op relevantie. Vervolgens draai je de kaartjes om en zie je welke waarden aan die uitspraken gekoppeld zijn, zoals ‘eigen regie’ of ‘verbondenheid’. Die leg je dan in gesprek met elkaar op volgorde van belangrijkheid. Zo breng je in kaart wat écht belangrijk is in die situatie.’
Marlou Otten: ‘Omdat iedereen actief mee moet doen – kiezen, overleggen, rangschikken – krijg je een breed gedragen gesprek, in plaats van dat enkele mensen het woord voeren terwijl de rest luistert. Uiteindelijk maak je samen één ladder en vertaal je dat naar de vraag: wat gaan we nu concreet doen voor deze cliënt?’
Hoe kwamen jullie tot de inhoud van De Waardenladder?
Otten: ‘Ik liep mee bij de deelnemende zorgorganisaties van het lerend netwerk en sprak met cliënten, naasten en zorgmedewerkers in één-op-één interviews. Via doorvragen over persoonlijke ervaringen kwam ik tot de onderliggende waarden – wat mensen belangrijk vinden in hun leven en in de zorg. Het viel op hoe verschillend de perspectieven zijn: wat voor de cliënt belangrijk is, kan heel anders zijn dan wat de zorgmedewerker of een familielid belangrijk vindt. Daarom heb ik geprobeerd al die stemmen een plek te geven in de uitspraken die in De Waardenladder zitten. Het waren vaak heel persoonlijke, herkenbare uitspraken, zoals ‘Ik wil gewoon naar buiten kunnen’ of ‘Mijn moeder is het allerbelangrijkste’. Zo verzamelden we een set uitspraken die echt uit de praktijk komen.’
Wat maakt De Waardenladder van waarde voor de zorg voor mensen met dementie?
Hoekstra: ‘Mensen wegen in dialoog met elkaar af wat écht belangrijk is voor de cliënt, en hoe de risico’s daarbij gedragen en geaccepteerd kunnen worden. Je betrekt iedereen – van zorgverleners tot familieleden – en dat zorgt voor beter onderbouwde en gedragen beslissingen, gebaseerd op consensus.’
Touwen: ‘Het mooie is dat De Waardenladder snel werkt: als je het vaker doet, kan het in 10 tot 15 minuten. Er is geen gespreksleider of uitgebreide voorbereiding voor nodig. Daardoor past het goed in de dagelijkse praktijk.’
Hoe hebben jullie De Waardenladder verspreid?
Hoekstra: ‘Sinds de lancering in 2023 gebruiken bijna 100 zorgorganisaties De Waardenladder. Soms kleinschalig, soms organisatiebreed. We promoten hem via onze eigen kanalen zoals het Lerend netwerk, maar ook via nieuwsbrieven, op bijeenkomsten en in workshops, zoals hier bij het congres “Een nieuwe generatie ouderen, langer thuis”.’
Touwen: ‘Ik pas De Waardenladder ook toe in de opleiding tot specialist ouderengeneeskunde of tot Wzd-functionaris. Als deelnemers enthousiast zijn, willen ze hem vaak ook inzetten in hun eigen zorgpraktijk.’
Hebben jullie ook aan andere doelgroepen gedacht?
Touwen: ‘Ja, we hebben inmiddels ook een speciale versie ontwikkeld voor mensen met niet-aangeboren hersenletsel en we gaan de methode verder uitbreiden naar thuiswonende mensen met dementie. Daarvoor kregen we van ZonMw een extra subsidie in de vorm van een Verspreidings- en Implementatie Impuls.’
Waarom is het gesprek over vrijheid en veiligheid zo belangrijk?
Touwen: ‘Zoals een cliënt in een gesprek met Marlou zei: ‘Ik kan vanuit mijn kamer wel de tuin inlopen, maar ik voel me niet vrij. Het is de dementie die mij onvrij maakt.’ Dat is een uitspraak die raakt. Het laat zien dat we altijd moeten blijven zoeken naar hoe we mensen kunnen ondersteunen in hun leven met hun ziekte.’
Verschenen op ZonMw.nl, juni 2025