Hallo ChatGPT

… wil je voor mij een gedicht schrijven?

Van een uniek breipatroon tot een volledig uitgewerkt reisschema, met ChatGPT fix je het in no time. Hoe kan artificial intelligence, oftewel AI, ons leven leuker en makkelijker maken, op een veilige manier?

tekst: Diana de Veld

Wie anno 2024 gelooft niks te maken te hebben met AI, heeft het mis. Navigatie-apps gebruiken AI om razendsnel de snelste route langs files te berekenen. Persoonlijke kijk- en luistertips van Netflix, YouTube of Spotify? Die komen van AI. Spraakherkenning door Siri of Google Assistant: idem dito. En dat is nog maar het topje van de ijsberg.

Zelfdenkende software

Met AI bedoelt men dat computers, gevoed met heel veel data, leren om zelf te bedenken wat ze moeten doen. Want hoewel al die software misschien één pot nat lijkt, is er een groot verschil tussen AI en gewone software. “Ouderwetse” computertechnologie voert alleen door mensen voorgeprogrammeerde instructies uit van het type ‘als-dit-doe-dan-dat’. Maar niet alle taken zijn zomaar te programmeren. Probeer maar eens instructies te verzinnen voor een eenvoudig gesprekje met een mens. AI-software kan die taken wél leren, namelijk door zelf uit heel veel voorbeelden af te leiden hoe het moet.

Praten met AI

De reden dat er de afgelopen jaren zoveel aandacht is voor AI, ligt in de grote populariteit van generatieve AI (gen-AI). Dat is het type AI dat nieuwe digitale producten kan genereren, bijvoorbeeld tekst, beeld of websites, in reactie op een ‘prompt’, oftewel een ingevoerde opdracht. Misschien wel het bekendste voorbeeld van gen-AI is ChatGPT. Het werkt heel eenvoudig: maak een gratis account aan op chat.openai.com en begin te typen. ChatGPT verstaat allerlei talen en typt meteen terug. Als je niet beter wist, zou je denken dat ChatGPT echt begrijpt wat je zegt. Toch is dat niet het geval. “ChatGPT is niets meer dan een taalmodel; een computerprogramma dat gevoed is met heel veel teksten van het internet”, vertelt taal- en AI-onderzoeker dr. Tessa Verhoef (Universiteit Leiden). “Door al die teksten door te spitten, heeft ChatGPT geleerd patronen in tekst te herkennen. Hij kan simpelweg goed gokken welk volgend woord het best past in een zin of tekst.” En al gokkend construeert ChatGPT dus teksten die – dat moet gezegd – verassend vaak ergens op slaan.

Van recept tot reisschema

ChatGPT en andere taalmodellen zijn het meest geschikt voor talige taken, zoals het vertalen of samenvatten van tekst of het opstellen van een mail. “Schrijf een Franstalige mail naar een hotel over onze aankomst op donderdag met twee personen” – et voilà, een superbeleefde mail met aanhef en al. Saaie en ondoorgrondelijke brief van de gemeente? Zet ’m op de foto met de gratis Lees Simpel-app, die vertelt je dankzij AI in een paar zinnen waar het om draait. ChatGPT kan ook tips geven voor een recept of reisschema, of ideeën voor een kinderfeestje.

Hallucineren

Enig voorbehoud bij het gebruik van ChatGPT is wel zo verstandig. “Een taalmodel is bedoeld voor het produceren van goed geschreven teksten, maar weet niets over de waarheid”, legt Verhoef uit. Daardoor kan ChatGPT gaan hallucineren: het verkondigt de grootst mogelijke onzin, maar dan op welbespraakte wijze. Daardoor lijkt het heel geloofwaardig wat hij vertelt. Zo kan hij, gevraagd om een bekend spreekwoord van elf woorden, zelfverzekerd antwoorden: “Een bekend spreekwoord van precies 11 woorden is: als het kalf verdronken is, dempt men de put.” Verhoef raadt aan om altijd kritisch te zijn en te checken. “Bij veelvoorkomende onderwerpen gaat het vaak goed, maar soms slaat een taalmodel echt volledig de plank mis.” Als foute informatie van ChatGPT op internet belandt, kan de fout bovendien telkens herhaald worden.

Haakpatronen

Desondanks zijn de mogelijkheden van ChatGPT enorm. Onderzoeker Verhoef kan erover meepraten. “In het dagelijks leven werk ik aan AI, maar in mijn vrije tijd haak ik graag kleine beestjes – amigurumi, op z’n Japans. Zo kwam ik op het idee om ChatGPT amigurumi-haakpatronen te laten schrijven. Ik had er eerlijk gezegd weinig vertrouwen in, maar het werkte verrassend goed. Ik uploadde bijvoorbeeld een foto van mijn kat en vroeg om een haakpatroon. Vervolgens ben ik het precies zo gaan maken. Ook met puur tekstuele omschrijvingen komt hij ver. Er zitten wel eens rare dingetjes in de patronen – vaak hebben dieren bijvoorbeeld geen hoofd. De ogen, mond en oren zitten dan direct op het lijf. Maar hij komt soms ook juist met opmerkelijke details – bijvoorbeeld de kenmerkende grote glimlach van de quokka, een Australisch dier.” Moeilijk is het niet, verzekert Verhoef. “Het is makkelijker dan een bestaand haakpatroon vinden op internet.”

Beeld en geluid

AI beperkt zich niet tot tekst. Nieuwe afbeeldingen maken kan ook. Zoek hiervoor op internet naar programma’s als Dall-E, Midjourney of Stable Diffusion. Een kunstenaar zijn hoeft niet: AI heeft genoeg aan een beschrijving. Bijvoorbeeld: creëer een foto van een hond die door een stoeltje zakt, of een tekening van een herfstbos vol kabouters. Je gewone foto’s aanpassen met AI kan met Google Photo (voor Android-gebruikers) en allerlei andere apps, zoals Lensa. Ook leuk: Deep Nostalgia brengt voorvaderen tot leven door oude foto’s om te zetten in bewegende filmpjes. Voor sommige apps zijn wat meer vaardigheden nodig en niet alles is gratis. Voor videobewerking geldt dat nog sterker. Maar iedereen kan genieten van de resultaten, bijvoorbeeld de vloeiende, ingekleurde films van Nederlandse straatbeelden uit de jaren twintig van de vorige eeuw (een van de aanbieders van zulke films: Rick88888888 op Youtube).

Componistje spelen

Naar muziek luisteren is gemakkelijk, maar zelf muziek maken is niet voor iedereen weggelegd. Tenminste, tot voor kort. Met gratis AI-apps als Suno of Udio is er namelijk geen muzikale kennis meer nodig om songs te creëren. En teksten schrijven hoeft ook al niet. Tik simpelweg in waar het liedje over moet gaan, omschrijf de gewenste stijl en een minuut of wat later staat de nieuwe song klaar. Het resultaat is vaak indrukwekkend. Uiterst menselijk klinkende AI-stemmen zingen de door AI geschreven teksten en er zijn allerlei instrumenten te horen. De software maakt net zo makkelijk een countrysong als een rapnummer. Soms zitten er wat kleine foutjes in, zoals een ingeslikt woord, maar wie klaagt daarover als de software iets maakt wat anders in geen jaren zou lukken?

Hoe verder?

Al deze toepassingen kunnen ook somber maken. Worden wij als mens straks overbodig door AI? “Er blijven altijd mensen nodig om kritisch naar AI-producten te kijken”, denkt Verhoef. “Ik verwacht eerder dat mensen AI als gereedschap zullen gebruiken voor hun eigen creaties. En dat ze nieuwe dingen zullen bedenken die AI niet kan. Net als toen de fotografie werd uitgevonden. Toen dacht men dat het voorbij was met de schilderkunst, maar er ontstonden juist nieuwe kunststromingen.” Verhoef plaatst wel een kanttekening bij al te enthousiaste toekomstvoorspellingen. “Er wordt al zeventig jaar aan AI gewerkt. Door de jaren heen zie je na periodes van enthousiasme telkens een AI-winter, oftewel een periode waarin door niet-nagekomen grote beloften de verwachtingen instorten en alle financiering opdroogt. Ik verwacht na alle aandacht van de laatste jaren wel weer een nieuwe AI-winter.”

Bezwaren en gevaren

Dat AI barstensvol mogelijkheden zit, staat buiten kijf. Niet alleen voor vermaak, maar ook voor bijvoorbeeld de zorg, beveiliging of het onderwijs. Toch is het niet alleen maar rozengeur en maneschijn, waarschuwt AI-onderzoeker Tessa Verhoef. “AI is getraind op grote verzamelingen data, maar welke data precies? Daar weten we in veel gevallen maar weinig van”, vertelt ze. “In ieder geval hebben makers van foto’s, teksten of liedjes vaak geen toestemming gegeven om hun creaties te gebruiken voor AI-training.” Dat kan nare gevolgen hebben. Zo maken Udio en Suno liedjes die precies klinken alsof Paskal Jakobsen van BLØF ze zingt – zonder dat hij daar een cent voor krijgt. Ook is het met AI een fluitje van een cent geworden om de stijl van een beroemde kunstenaar te kopiëren. Geen wonder dat veel artiesten woedend zijn.
Naast copyrightmisbruik zijn er meer gevaren. Zo kan AI racistische of andere vooroordelen hebben, bijvoorbeeld doordat de AI (ook) op data van discutabele websites getraind is. Aanbieders van apps proberen dat te verhelpen, maar dat blijkt lastiger dan gehoopt. Daarnaast hebben de ‘zelflerende’ AI-programma’s in hun ontwikkelfase nog veel menselijke bijsturing nodig. Het lijkt erop dat hiervoor deels mensen in lagelonenlanden worden uitgebuit. Verder kunnen mensen met slechte bedoelingen AI misbruiken. Denk aan oplichters die de stem van een naaste nabootsen en zo mensen in een telefoongesprek grote geldsommen weten te ontfutselen.
Last but not least: het energieverbruik van AI is enorm. “Dat is echt heel zorgwekkend”, vindt Verhoef. “Google maakte bijvoorbeeld bekend dat zijn uitstoot van broeikasgassen in de afgelopen vijf jaar met bijna 50 procent gestegen is”, zegt Verhoef. “Ze zeggen zelf dat dat grotendeels komt door AI.” Overigens claimen techbedrijven óók dat AI juist kan bijdragen aan mínder uitstoot van broeikasgassen, bijvoorbeeld door te bedenken hoe dingen efficiënter kunnen. Maar tot nu toe is dat dus nog niet het geval.
Zou het al met al dan misschien beter zijn om AI maar helemaal niet te gebruiken? Of in ieder geval niet voor de lol? Een lastige vraag, vindt Verhoef. “Het is er nu eenmaal, om dan te zeggen “gebruik het maar niet”… Die afweging moeten mensen zelf maken. Maar het is sowieso belangrijk om goed geïnformeerd zijn over de nadelen.”

 

Ilona (40) schrijft voorleesverhaaltjes met ChatGPT. “Mijn dochter van zes vindt het leuk als ik haar voorlees. Zelf ben ik niet zo’n schrijver, daarom verzint ChatGPT verhaaltjes die helemaal op haar zijn afgestemd. Vaak laat ik een elfje met haar naam avonturen beleven samen met haar beste vriendje de haas, haar knuffelbeest. Dingen die ze in het echt meemaakt, komen in de verhaaltjes terug. Zwemles bijvoorbeeld, en toen ze zich met opa en oma in Volendamse klederdracht hees, kreeg ze een verhaaltje over een Volendamse prinses. Mijn dochter weet dat de computer de verhaaltjes schrijft. Ze komt zelf ook met ideeën: dan vraagt ze bijvoorbeeld of ChatGPT een spannend avontuur met een moerasmonster kan verzinnen. We hebben er samen veel lol aan. Gekke dingen kom ik niet tegen, al is het einde wel altijd heel cheesy: ‘En zo, met een hart vol liefde en medeleven, vervolgde ze haar avonturen in het betoverende bos…’ Maar dat is ook wel weer grappig.”

Caroline (47) creëert popsongs met hulp van AI. “Zelf ben ik niet zo muzikaal, maar ik vind het heel leuk om creatief bezig te zijn zonder dat er druk op ligt. Voor een afsluitende sessie bij mijn opleiding moest ik een presentatie geven. Daarvoor liet ik Udio een lied maken. Als input gaf ik mee wat een paard mij spiegelde tijdens een paardencoachsessie. Het is echt een mooi nummer geworden, ik zet het vaak op. Straks als ik mensen coach, wil ik hen ook nummers laten maken die hun gevoelens weerspiegelen. Ik heb later nog een lied voor mijn partner Guy gemaakt, omdat hij er voor me was in een moeilijke periode. We hebben nu een gedeelde afspeellijst met allemaal briljante AI-nummers. Er zijn trouwens ook wel mislukkingen hoor, dan is het bijvoorbeeld opeens half-Belgisch. Maar we kiezen de mooiste nummers om te bewaren.”

De dochter van Sandra (51) gebruikt ChatGPT voor school. ‘Ze laat ChatGPT teksten schrijven voor werkstukken, of ze stopt er een opgavenblad in en krijgt alle antwoorden, eventueel met uitleg. Dat gebruikt ze dan om te leren. Soms vraagt ze aan mij of het wel klopt, meestal is dat wel het geval. Ze gebruikt ChatGPT bijvoorbeeld ook om zich voor te bereiden als ze tijdens een toets een Engels betoog moet schrijven. Van tevoren laat ze wat teksten genereren zodat ze al wat woorden en zinnen kent over het onderwerp.
Ik vind haar gebruik van ChatGPT wel acceptabel. Ze probeert het altijd zelf ook te snappen. Ik weet niet of elke scholier er zo verstandig mee omgaat. Sommige scholieren denken dat het niet meer nodig is om zelf goed te leren schrijven, maar dan leer je ook niet om je gedachten goed te structureren.
Volgens mij is mijn dochter nog nooit betrapt. Ik vind sowieso dat het haar eigen verantwoordelijkheid is. AI bestaat nu eenmaal en het gaat niet meer weg, ze kan er maar beter mee leren omgaan.

Verschenen in Libelle, oktober 2024