Ervaringsdeskundigheid in de psychiatrie

Verschillende rollen, verschillende ingangen bij de patiënt

Psychiater Erwin Heller en ervaringswerker Marcel Niezen werken bij GGZ Drenthe binnen de afdeling Duurzaam Verblijf voor verslaafde psychiatrische patiënten met een zorgmachtiging. Niezen: ‘Het mooie is dat we hier per patiënt kijken wie de beste ingang heeft.’

Tekst: Diana de Veld

De afdeling Duurzaam Verblijf van GGZ Drenthe kent een bijzondere ontstaansgeschiedenis. ‘De afdeling ontstond in 2007 vanuit een politieke vraag vanuit Amsterdam en Rotterdam om de herhaaldelijke overlast van gebruikers met een ernstige psychiatrische aandoening terug te brengen’, vertelt psychiater Erwin Heller. ‘Mensen met een zorgmachtiging moesten buiten de stad worden ondergebracht. Sindsdien behandelen we in onze kliniek in Beilen mensen uit Rotterdam, Amsterdam en later ook uit Groningen.’ De patiënten wonen er vaak jarenlang en bouwen een band op met de locatie en met medewerkers. ‘Er zijn patiënten die hier nooit meer weg willen. Maar er zijn ook mensen die tegen alle verwachtingen in toch uitstromen, vaak naar begeleid wonen.’

Uitdagende doelgroep

De bewoners zijn bij binnenkomst verslaafd aan bijvoorbeeld cocaïne, amfetamine, cannabis of alcohol. ‘Ze staan daarnaast vaak te boek als schizofreen, maar in praktijk blijken psychoses regelmatig te verdwijnen als ze langere tijd bij ons zijn en niet meer gebruiken’, vertelt Heller. ‘Dan heb je pas écht kans de mensen en hun onderliggende problematiek te zien: veel trauma’s en angststoornissen. Daarnaast kunnen er somatische problemen spelen of een lichte verstandelijke beperking, schulden, sociale problematiek en verbroken familieverbanden. We kijken naar de gehele mens en zoeken samen met de patiënten naar aanknopingspunten voor herstel.’
De doelgroep laat zich lastig vangen in protocollen. ‘Dat maakt het werk voor ons leuk en uitdagend.’ Volledig stoppen met gebruiken, blijkt slechts voor een klein percentage haalbaar. ‘Maar dat is ook niet het doel. Het doel is te zorgen dat het gebruik het leven niet meer bepaalt, dat mensen geen overlast meer veroorzaken en dat er perspectief is op een zinvol bestaan’, licht Heller toe. ‘En dat lukt vaker dan van tevoren verwacht werd. Ik schat dat ongeveer de helft weer uitstroomt.’

Eigen vakgroep

‘In 2011 omarmde GGZ Drenthe de herstelvisie en kwamen de eerste ervaringsdeskundigen in samenwerking met de Hanzehogeschool, waar de opleiding tot Ervaringsdeskundigheid in zorg en welzijn begonnen was’, zegt ervaringswerker Marcel Niezen. Het Herstelondersteunend Educatiecentrum werd ingericht, van waaruit de ervaringsdeskundigen vier uur per week konden besteden aan onder meer intervisie, interne werkgroepen en externe contacten. ‘Inmiddels hebben we een eigen vakgroep, bestaande uit ongeveer twintig ervaringswerkers en vijf stagiaires’, vertelt Niezen.

Inbedding ervaringsdeskundigheid

Niezen, die naast zijn opleiding tot sociaal werker zelf ervaring heeft met gok- en cocaïneverslaving en behandeling in de verslavingszorg, onderzocht in 2015  hoe ervaringsdeskundigheid het beste kon worden ingezet bij Duurzaam Verblijf. ‘Het draagvlak bleek groot: alle medewerkers en bijna alle patiënten waren voor’, zegt Niezen. ‘Er werken hier nu drie ervaringswerkers en twee stagiaires. We voelen ons goed ingebed en gepositioneerd, hebben een eigen ruimte en eigen verantwoordelijkheden. Zo bemoeien wij ons niet met vrijheden van patiënten, tassen- of urinecontroles, waardoor het contact met de bewoners automatisch heel anders is.’
Heller beaamt dat: ‘We hebben verschillende rollen en daardoor ook verschillende ingangen bij de patiënt. Dat kan het herstel bespoedigen. Ik ben degene met de sleutel van de poort, degene die ze vertelt dat ze medicijnen moeten slikken, en daardoor niet altijd geliefd. Zeker als we eerder botsten is het soms lastig om met mij in gesprek te gaan. De ervaringsdeskundige maakt laagdrempeliger contact, ook omdat die weet hoe het is om bijvoorbeeld verslaafd te zijn.’ Niezen: ‘Een luisterend oor voelt vaak anders wanneer je gesprekspartner je problemen niet alleen erkent, maar ook herkent. Overigens denk ik dat het goed is als psychiaters ook iets van zichzelf delen – bijvoorbeeld dat ze een rotdag hebben, zodat een patiënt niet denkt dat het aan hem ligt.’ De psychiater en de ervaringsdeskundige leren ook van elkaar. ‘Door met Marcel te praten ontwikkel ik nieuwe perspectieven op patiënten, het voorkomt tunnelvisie’, verklaart Heller.

Teamwork

Wat is de toegevoegde waarde van ervaringsdeskundigen voor de patiënt? ‘Voor mij was die vraag een reden voor mijn master Social Work: ik wilde effectonderzoek doen’, antwoordt Niezen. ‘Maar dat blijkt binnen Duurzaam Verblijf heel lastig. Want hoe bepaal je welke bijdrage iemand heeft geholpen? Was het wat ik zei, of wat Erwin deed? Het mooie is vooral dat we per patiënt kijken wie de beste ingang heeft. Dat kan trouwens net zo goed een huishoudelijk medewerker zijn. Bij Duurzaam Verblijf is teamwork immers het credo.’ De ervaringsdeskundigen maken deel uit van het multidisciplinaire team. ‘Ze zijn aanwezig bij overleggen en we schieten elkaar aan als daar reden toe is’, zegt Heller. ‘Tegelijk zorgen we ervoor dat we niet in elkaars vaarwater zitten’, vult Niezen aan. ‘De psychiaters zijn eindverantwoordelijk voor de behandeling, wij ondersteunen. De ene keer zijn we een bondgenoot van de patiënt en de andere keer een bruggenbouwer voor de zorgverlener, door uit te leggen waarom voor bepaald beleid is gekozen.’

Stigma

Zijn er nog zaken die beter kunnen in de zorg voor verslaafde psychiatrische patiënten? ‘Vaak worden ze van het kastje naar de muur gestuurd’, ziet Niezen. ‘De GGZ stuurt ze door naar de verslavingszorg en andersom. Ik denk dat voor een deel van de mensen opname bij Duurzaam verblijf te voorkomen zou zijn geweest als eerder adequaat gehandeld was.’ Heller: ‘Het zal ook te maken hebben met stigma. Deze patiënten zijn onbehandeld vaak niet de makkelijkste mensen om mee om te gaan. Dan is het verleidelijk om iemand door te sturen naar de buurman. Voor ons ligt het anders: patiënten komen hier niet vrijblijvend. Wij pakken de verantwoordelijkheid én de kans om mensen perspectief te bieden op herstel, op een beter leven.’ Heller is wel gefrustreerd door de rigide opstelling van gemeentes. ‘Bij ontslag moet een patiënt verplicht terugkeren naar zijn oude woonplaats, terwijl dat zeer onverstandig is. Mensen hebben daar vaak een negatief stempel en bovendien verhoogt het de kans op terugval. Sommige patiënten zouden graag in Drenthe blijven maar de gemeentes doen moeilijk. Ook dat zal te maken hebben met het stigma.’

[kader] Verwijzing naar Duurzaam Verblijf

Behandelaars uit Amsterdam, Rotterdam en Groningen kunnen patiënten verwijzen naar de afdeling Duurzaam Verblijf van GGZ Drenthe. Deze regio’s hebben elk een eigen aanmeld- en plaatsingscommissie. In aanmerking komen psychiatrische patiënten met verslavingsproblematiek die in hun eigen regio zijn uitbehandeld. In principe gaat het om patiënten zonder vaste woon- of verblijfplaats, al zijn daarop uitzonderingen mogelijk. Naast GGZ Drenthe kent ook Fivoor in Den Haag een afdeling Duurzaam Verblijf, echter met een andere werkwijze.

Erwin Heller werkt sinds 2012 als psychiater bij de afdeling Duurzaam Verblijf van GGZ Drenthe en heeft inmiddels op alle afdelingen binnen GGZ Drenthe gewerkt.

Marcel Niezen is sinds 2015 ervaringswerker bij GGZ Drenthe en daarnaast docent bij de Hanzehogeschool, onderzoeker bij Optimaal Leven en vicevoorzitter van de Vereniging van Ervaringsdeskundigen.

Verschenen in De Psychiater, april 2021